Dossier 'Bronnen en bronbeken in de Molenbeekvallei'

De heuvelachtige Molenbeekvallei in Beersel, Halle en Sint-Genesius-Rode wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van talrijke waterbronnen, die daar ontspringen waar de grondwaterlaag het daglicht ziet in de scherp uitgesneden valleien. Ontdek op deze pagina hoe Coördinatie Zenne die bronnen wil inventariseren!

Bronnen in de Molenbeekvallei

BLAUW ERFGOED

Waterbronnen zijn van oudsher uiterst belangrijk geweest voor de ontwikkeling van de Molenbeekvallei. Ze voedden direct of indirect de Molenbeek, die over een lengte van amper 12,5km wel 21 watermolens deed draaien. Het proper water van de beek werd gebruikt als drinkwater, voor de productie van bieren en andere dranken, en voor het voeden van verschillende vijvers voor de ooit zo belangrijke viskweek in de regio. Ze zijn stille getuigen van plaatsen met belangrijke erfgoedwaarde, zoals bijvoorbeeld Zevenbronnen en Hof te Lansrode. Bovenal maken ze een cruciaal deel uit van het blauwe netwerk in de Zennevallei. Ze vormen de verbinding tussen grond- en oppervlaktewater, en hun dunne stroompjes helder water vormen hotspots van biodiversiteit en leven.


EEN ONDERGRONDSE WATERBATTERIJ

Maar hoe komen die bronnen daar? De regio van de Brabantse Wouden (Zoniënwoud, Begijnenbos, Hallerbos…) staat bekend om haar ‘Brusseliaanzanden’, een dikke zandlaag in de ondergrond die bovenop een ondoorlatende kleilaag ligt en daardoor een enorme hoeveelheid grondwater kan vasthouden. Waar de grondwaterlaag aan de oppervlakte komt, bijvoorbeeld in de hellingen van valleien, komt ook het grondwater weer naar boven, vaak in de vorm van bronnen.

De omgeving van die bronnen is meestal zeer idyllisch: het bronwater komt geruisloos dan wel borrelend naar boven, waarna het tussen dichte begroeiing een stroompje vormt dat richting de dichtstbijzijnde beek kronkelt. Enkele herkenbare kenmerken zijn de typische gele of roestbruine sedimentafzetting en een klein geultje dat uitgesleten werd door het bronwater. Bronnen die alleen tijdens nattere periodes water geven, noemen we intermittente bronnen, wanneer een bron het hele jaar lang stroomt, spreken we van een permanente bron. Daar waar het water op diffuse wijze naar de oppervlakte komt in plaats van op één specifiek punt, spreken we van een kwelzone.





BEDREIGINGEN

Hoewel sommige bronnen in het Vlaamse landschap bekend zijn en beschermd worden, worden andere vaak verwaarloosd en vergeten. Verschillende bronnen verdwenen onder verharding en bebouwing, hier en daar wordt bronwater vervuild door menselijke activiteiten in de omgeving en heel wat bronwater wordt zelfs rechtstreeks in de riolering gestort, wat de efficiëntie van de waterzuivering vermindert en bij intense regenbuien de kans op een overstort* verhoogt. Bovendien daalt het grondwaterniveau gestaag; een gebrek aan hemelwaterinfiltratie in de bodem – door onder andere verstedelijking, verharding en drainage van het grondwater – maakt dat veel bronnen geleidelijk aan droogvallen.

Een inventarisatie van de bronnen kan veel opheldering brengen over hun rol in het hydrologisch netwerk van de Molenbeekvallei en kan daarnaast een katalysator zijn voor verschillende projecten die het blauwe netwerk van de vallei kunnen versterken en herwaarderen.

	*Overstort In Vlaanderen ligt er bijna overal een unitair rioolsysteem. Dat wil zeggen dat ook afstromend hemelwater – en hier en daar bronwater – in dat systeem terecht komt. Wanneer het dan veel regent, zorgt de overvloed aan proper regen- en bronwater voor een overvolle riolering. Om te vermijden dat het rioolsysteem verstedelijkte gebieden onder (vervuild) water zet, hebben rioolbeheerders op bepaalde plekken veiligheidsmechanismes geïnstalleerd: overstorten. Wanneer het water in de riolering een bepaald niveau bereikt, wordt het teveel aan ongezuiverd rioolwater in het natuurlijke watersysteem overgestort, met alle gevolgen van dien voor de waterkwaliteit. Om de kans op overstorten te verminderen, kunnen we bronnen loskoppelen van de riool zodat het water weer naar de beken stroomt. Verder is het van uiterst belang dat alle hemelwater zo veel mogelijk in de bodem infiltreert waar het valt. Zo kan je zelf je regenpijp loskoppelen, of je eigen perceel ontharden en vergroenen!

'Terug naar de bron' in de Molenbeekvallei

In de Molenbeekvallei in Beersel, Halle en Sint-Genesius-Rode wil vzw Coördinatie Zenne alle bronnen en bronbeken, net als significante kwelzones, inventariseren. Het resultaat van de inventaris is een dataset die dient als een ‘fichebak’ met bronnen en kwelzones en die als basis gebruikt kan worden voor toekomstige waterprojecten in de omgeving. De bedoeling is daarnaast om bepaalde tendensen in kaart te brengen, met knelpunten en kansen waar wateractoren op kunnen inzetten.

Enerzijds zal de inventaris dus een schat aan informatie vormen voor lopende projecten, anderzijds hoopt Coördinatie Zenne met de gegevens een voorzet te kunnen geven voor toekomstige waterprojecten.


METHODIEK

Het inventarisatieproject bestaat uit vier grote stappen: voorbereidend werk, terreinonderzoek, verwerking van de resultaten en sensibilisering.

Om het terreinonderzoek te optimaliseren dient men zich grondig voor te bereiden.
De voorbereiding bestaat uit verschillende elementen:

• Onderzoek van historisch en recent kaartmateriaal;
• Contact met lokale actoren met het oog op het verzamelen van lokale kennis en de uitbouw van een lokaal netwerk;
• Opdelen van het te onderzoeken gebied en plannen van het terreinonderzoek;
• Bepalen van de parameters voor de inventaris. Deze parameters voor de inventaris werden opgesteld in samenwerking met het Strategisch Project Walden, met het oog op uniforme datasets in de ruime omgeving. Zo kan het project een worden voor hoe voorbeeldproject worden voor hoe bronnen in het Vlaams hydrografisch netwerk in kaart gebracht worden.

Het terreinonderzoek vindt plaats tussen oktober 2024 en april 2025, wanneer er weinig vegetatie is en waterstanden op hun hoogst staan. De gehele Molenbeekvallei wordt opgedeeld in verschillende behapbare stukken die geïnventariseerd worden door verschillende groepjes bestaande uit medewerk.st.ers van Coördinatie Zenne en lokale vrijwilligers.

Na het veldwerk zet vzw Coördinatie Zenne zich samen met betrokken partners aan de verwerking van de verzamelde gegevens tot een bruikbare en toegankelijke dataset, vergezeld van een dossier waar tendensen, adviezen en quick wins in opgenomen worden. Dat kan gaan over het afkoppelen van bronnen van de riolering, het creëren van vochtige bronzones met bijhorende biodiversiteit, het elimineren van vervuilingen, het (her)inrichten van zowel natuurlijke als eerder ingerichte bronnen, het wettelijk beschermen van bronzones, de beoordeling bij bouwprojecten, enzovoort.

Een vierde, transversaal onderdeel bestaat uit het betrekken van burgers bij het project. We organiseren informerende activiteiten, vormingen en gegidste wandelingen om burgers in contact te brengen met de bronnen in hun omgeving. Vanaf oktober wordt er minstens één vorming georganiseerd, zodat ook lokale vrijwilligers kunnen deelnemen aan het eigenlijke veldwerk.





TIJDLIJN

Bronnen inventariseren doet men best in en rond de wintermaanden, aangezien er dan weinig begroeiing is, de grondwaterstanden op hun hoogst zijn en de impact op de omgeving het laagst is. In maart 2024 startte Coördinatie Zenne reeds een proefproject in de vallei van de Kesterbeek, een zijbeek van de Molenbeek in Beersel. Het gebied is behapbaar en leende zich daarom perfect tot een kleinschalig deelproject, waar we een schat aan informatie uit haalden. Zo deden we relevante kennis op over de streek en over de gebruikte methodologie, waardevolle informatie die we meegenomen hebben in de voorbereidingen voor de inventarisatie van de gehele Molenbeekvallei.

Coördinatie Zenne start met het terreinwerk in de rest van de Molenbeekvallei in oktober 2024 en wil tegen april 2025, vóór het broedseizoen begint, de inventarisatie uitgevoerd hebben. De verwerking van de resultaten zal in de loop van 2025 gebeuren.





ACTIVITEITEN

Wil je meer te weten komen over wat de bronnen juist zijn, over de rol die ze spelen in het geheel van de Molenbeekvallei en over het belang van proper water voor mens en natuur? Ben je benieuwd hoe je kan helpen met onze bronnen weer op de kaart te zetten? Of weet je zelf een bronnetje liggen in de Molenbeekvallei? Coördinatie Zenne organiseert de volgende activiteiten over de bronnen van de Molenbeekvallei:

Donderdag 3 oktober 2024, 19:00 - 20:30
Infoavond 'Bronnen in de Molenbeekvallei' (NL)

Deze infoavond start met een algemene introductie over hoe de Molenbeek en haar bronnen vorm gegeven hebben aan Beersel, Halle en Sint-Genesius-Rode. Daarna verwelkomen we de Vlaamse Landmaatschappij, die vertelt over de geplande waterprojecten in de omgeving en wat bronnen daar juist mee te maken hebben. Coördinatie Zenne geeft vervolgens een inzicht in de bronnen van de Molenbeek en hun belang voor toekomst van de vallei.

• Flyer >>
• Inschrijven >>

PARTNERS EN LOKAAL NETWERK

Voor het project in de Molenbeekvallei werken we ondertussen samen met een hele reeks partners, waaronder:

• De Vlaamse Milieumaatschappij
• De Vlaamse Landmaatschappij
• Provincie Vlaams-Brabant
• Regionaal Landschap Pajottenland & Zennevallei
• Plan Boommarter Halle
• Natuurpunt Beersel
• Natuurpunt Halle
• Strategisch Project Zennevallei
• Strategisch Project Horizon+
• Strategisch Project Walden
• Nationaal Park Brabantse Wouden
• Gemeenten Beersel, Halle en Sint-Genesius-Rode
• Heemkundig genootschap ‘Van Witthem’ Beersel
• ...

De betrokken partners ondersteunen de voorbereidingsfase inhoudelijk en bieden een platform om een lokaal netwerk op te bouwen. Vanuit alle partners is er bovendien een grote interesse in de uitvoering van de inventaris. Daarom wordt de inventarisatie afgestemd op de noden van de partners en kan de verzamelde informatie meteen ingezet worden voor toekomstige inrichtingsplannen.

Ook in het Masterplan van het Nationaal Park Brabantse Wouden gaat er heel wat aandacht naar waterbronnen in de regio. We stemmen onze methodologie en output af met andere inventarisatieprojecten in Brussel en Vlaams-Brabant. Zo overleggen we geregeld met Strategisch Project Walden, die bronnen inventariseren in de Dijlevallei, zodat de inventaris op termijn deel kan uitmaken van een uniforme dataset én een voorbeeld kan vormen voor gelijkaardige initiatieven op andere plaatsen.


FINANCIERING

In het voortraject van de eerste lokale gebiedsdeal droogte in de Molenbeekvallei was de inventarisatie van de bronnen van de Molenbeekvallei door de coalitietrekkers – Strategisch Project Horizon+ en Strategisch Project Zennevallei – opgenomen als actie. Departement Omgeving adviseerde dat die inventarisatie niet subsidiabel is. Daarom engageerden de drie betrokken gemeenten – Beersel, Halle en Sint-Genesius-Rode – zich om elk 7.500 euro te voorzien voor de uitvoering van de inventaris.

Over Coördinatie Zenne

Het inventariseren van en de bewustmaking rond bronnen zijn een handelsmerk van vzw Coördinatie Zenne, die de voorbije jaren meer dan 230 bronnen in het Brussels Gewest in kaart bracht. Op aangeven van de vzw nam Leefmilieu Brussel het grootste deel van deze bronnen op in hun databases, terug te vinden op de kaart ‘Water in Brussel’. Regelmatig gaan er activiteiten door over het thema, en de voortdurende communicatie resulteerde bovendien in de opname van bronnen in het waterbeheerplan van het Brussels Gewest en het Gemeentelijk Waterplan van de Stad Brussel.

Contact >>